تفاوت ترکی استانبولی با ترکی آذربایجانی
تفاوت ترکی استانبولی با ترکی آذربایجانی چیست؟ فرق زبان ترکی ایران با زبان ترکی کشور آذربایجان چیست؟ آیا ترکهای ترکیه هم مثل ترکهای ایران سخن می‌گویند؟ آیا زبان ترکی ایران (شامل شهرهایی چون تبریز، اردبیل، زنجان، ارومیه و …) با ترکی یکسان است؟ این‌ها سوالات متداولی است که ممکن از هر شخص آشنا با زبان ترکی پرسیده شود. البته، همه می‌دانند که این دو زبان هم شبیه هم هستند و هم تفاوت‌هایی دارند؛ اما، شاید نتوانند به راحتی به سوال پاسخ دهند.
از آن‌جا که مجال کافی نیست، عمداً تلاش کرده‌ام فقط زبان‌های ادبی رسمی ترکیه و آذربایجان را با هم مقایسه کنم و زبان ترکی آذری جنوبی را در این مقایسه نیاورده‌ام. همان‌طور که شاید بدانید، لهجه‌های منطقه‌ای گوناگونی در آناتولی و در هر دو آذربایجان شمالی (مانند شهر باکو) و آذربایجان ایران وجود دارند و این لهجه‌ها تفاوت‌های آوایی، ریخت‌شناختی و واژگانی با هم دارند (گویش‌های مختلفی در ایران مانند ترکی تبریزی، ترکی اردبیل، ترکی زنجان و مناطق دیگر وجود دارد).
هرچند تأثیرات متفاوت گوناگونی در شکل‌گیری نژادی ترکهای ساکن آذربایجان و آناتولی، یعنی ترک‌ها و آذری‌ها، وجود داشته است، اساس ریشه‌ی نژادی اصلی آنها کنفدراسیون قبیله‌ای اوغوز است. بنابراین، زبان‌های آذری و ترکی استانبولی، در کنار ترکمن، زبان ترکمن‌های ساکن جمهوری ترکمنستان و شمال‌شرقی ایران، اوغوز یا گروه ترکی غربی زبان‌های ترکی را تشکیل میدهد. هر سه زبان مشخصه‌های زبانی مشترکی دارند که در سایر گروه‌های زبان ترکی دیده نمی‌شود.
تفاوت‌های لهجه‌ای موجود بین آذری و ترکی استانبولی معمولاً به وجود عناصر غالباً مغولی و سایر نژادهای ترکی در آذربایجان نسبت داده می‌شود. (۲) هرچند می‌توان گفت که در فاصله قرن‌های 13 تا 19 میلادی، زبان‌های ادبی مختلف برای آذری و عثمانی وجود داشتند، در واقع، تفاوت‌های بین این دو زبان آنقدر ناچیز است که همیشه صریح و روشن نبودند، و قابلیت فهم مشترک بین آنها آنقدر کامل بود که ترکهای آناتولی شاعران معروف آذری نظیر نسیمی، قاضی برهان‌الدین، فضولی و آثار معروف فولکلور آذری نظیر داستان‌های ده‌ده‌قورقود و حماسه‌ی کوراوغلو را همواره بخشی از میراث ادبی خود شمرده‌اند.
به همین ترتیب، تلاش برای تلفیق این دو زبان ادبی به صورت زبانی مشترک، توجه و پشتیبانی روشنفکران آذری زبان را به خود جلب کرده است. (۳) در قرن نوزدهم، اسماعیل بی گاسپرالی، روشنفکر پیشگام تاتارهای اهل کریمه، قدمی پیش‌تر نهاد و زبان ادبی مشترکی را برای همه‌ی ترکهای ساکن خاورمیانه، آسیای مرکزی و مناطق مختلف روسیه پیشنهاد داد.
در قرن بیستم، تفاوت‌های بین ترکی استانبولی و آذربایجانی در برخی حوزه‌ها، در نتیجه‌ی اینکه دو زبان توسعه‌ها و تغییرات متفاوتی را از سر گذراندند وطی این فرآیندها تحت تأثیرات خارجی متفاوتی قرار گرفتند، شدت یافت.
مقایسه‌ی مختصر برخی از برجسته‌ترین ویژگی‌های آذری و ترکی استانبولی به ترتیب زیر است: از آن‌جا که برخی از ویژگی‌های زبانی عمومی معروف زبان‌های ترکی نظیر هم‌چسبی، صرف نام‌ها برای هر حالت [دستوری]، آرایش ساختارهای فعلی مجهول، سببی، انعکاسی، متقابل و منفی با پسوندها، استفاده از پس‌آیندها به جای پیش‌نهاده‌ها، ترتیب فاعل-مفعول-فعلی در جمله، توصیف‌کننده‌هایی که قبل از توصیف‌شده می‌آیند، نام اصلی، و عدم وجود حرف معین جنس، مثنی، دسته‌های صامت ابتدا و انتهای کلمات، در هر دو زبان مشترک هستند. این ویژگی‌ها را در این مقابله به تفصیل و جداگانه بررسی نمی‌کنم. و از آن‌جا که شباهت‌های بسیار زیادی بین این دو زبان وجود دارد، ذیلاً بیش از این شباهت‌ها بر تفاوت‌ها تأکید خواهد شد.
الف) املا و واج‌شناسی (تفاوت الفبای ترکی آذربایجانی با ترکی استانبولی)
از سال ۱۹۲۸، الفبای لاتین جرح‌وتعدیل‌شده‌ای برای زبان ترکی استانبولی مدرن استفاده شده است. قبل از این جرح‌وتعدیل، با خط عربی نوشته می‌شود. برای زبان آذری نیز تا سال ۱۹۲۸ از خط عربی استفاده می‌شد.
در سال ۱۹۲۸، خط لاتین جرح‌وتعدیل شده‌اند، متفاوت با خط ترکی استانبولی، استفاده شد. در سال ۱۹۴۰، این خط جایگزین الفبای کریل شد که با اندکی جرح‌وتعدیل تا ۱۹۹۱ استفاده می‌شد. (۵)
پس از استقلال آذربایجان (با پایتخت باکو)، الفبای لاتین، بر اساس الگوی ترکی استانبولی، جایگزین خط کریل شد. الفبای ترکی استانبولی ۲۹ حرف دارد. الفبای آذری، علاوه بر این ۲۹ حرف، ۳ حرف دیگر نیز دارد: (۶)
q/x, g. k/
x/x/
ə/ä
حروف صدادار در زبان ترکی استانبولی و آذربایجانی چه تفاوتی باهم دارند؟
در برخی کلمات:
حرف ترکی استانبولی –u- در آذری به حرف -0- تغییر می‌کند:
| فارسی | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی |
|---|---|---|
| لب | dodak/dodax | dudak |
| بیدار شدن | oyan | uyan |
حرف ترکی استانبولی –ü- در آذری به –ö- تغییر می‌کند:
| بزرگ | böyök | büyük |
| زیبا | gözəl | güzel |
لبی شدگی قبل از –v- در برخی کلمات:
| خرگوش | dovşan | tavşan |
| شکارچی | ovçu | avcı |
تغییر –ü- ترکی استابنولی به –i آذری:
| کوچک | kiçik | küçük |
بسیاری از کلمات عربی و فارسی در زبان آذری گونه‌هایی دارند که، برخلاف گونه‌های ترکی استانبولی حاوی واکه‌های عقبی، واکه‌های جلویی دارند:
| قلب | qəlb/gəlb | kalb |
| معلم | müəllim | muallim |
حرف ترکی استانبولی -ı که در ابتدای کلمه می‌آید، در آذری وجود ندارد. این حرف غالباً به –i تغییر می‌یابد:
| روشن | işiq/işix | ışık |
| گرم شدن | isin | ısın |
حروف بی‌صدا در زبان ترکی استانبولی و آذربایجانی چه تفاوتی باهم دارند؟
با وجود چندین استثنا در زبان‌های آذری و ترکی استانبولی، ادای حروف بی‌صدا مثل «t» و «k» ترکی قدیم در ابتدای کلمه که مشخصه‌ی مشترک زبان‌های گروه اوغوز است، در هر دو زبان معمول است:
آذری، مانند برخی از لهجه‌های آناتولی، این فرآیند را قدمی پیش‌تر برده است و این قاعده را بر صداهای q (در زبان آذری g) ترکی قدیم در ابتدای کلمه نیز اعمال می‌کند. کلمه‌ی آذری Qal-/gal/ ماندن، باقی‌ماندن، در ترکی استانبولی kal-/kal-/ است اما در برخی از لهجه‌های آناتولی
gal-، در زبان‌های باشقیری، اویغوری، قزاقی و غیره، gal- است. کلمه‌ی آذری qılınc/gılıc در ترکی استانبولی kılıç است اما در برخی لهجه‌های آناتولی gılıç، در باشقیری qılıs، در قرقیزی و اویغوری qıkıç و در قزاقی qılış.
| مقایسه‌ی حروف بی‌صدا | |||||||
| فارسی | ترکی استانبولی | آذری | ازبک | قزاق | تاتار | قرقیز | اویغور |
| زبان | Dil | Dil | Til | Til | Til | Til | Til |
| یخ بستن | Don- | Don- | Tong- | Tong- | Tung- | Tong- | Tong- |
| چشم | göz | Göz | küz | Küz | Küz | Köz | Köz |
| خندیدن | Gül- | Gül- | kül- | kül- | Köl- | kül- | kül- |
برخی از بارزترین ویژگی‌های آوایی آذری نیز ویژگی‌های مشترک بسیاری از لهجه‌های آناتولی هستند، به ویژه لهجه‌های آناتولی مرکزی،نظیر اسکی‌شهیر، آنکارا و قونیه هستند. (۸) برای مثال:
حرف –k-˃-x-˃ و –k-˃-x تغییر می‌کند به:
| فارسی | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی |
|---|---|---|
| پشت | arxa | arka |
| خواندن | oxu | oku |
| تعداد یا مقدار زیاد | çox | çok |
| پا | ayaq/ayax | ayak |
حروف بی‌صدای بی‌واک –p،- ç،-t و –k در پایان بسیاری از کلمات ترکی استانبولی، در زبان آذری به ترتیب به –b، -c، -d و –g تبدیل می‌شوند:
| فارسی | ترکی استانبولی | آذری |
|---|---|---|
| گرسنه | ac | aç |
| شیر | süd | süt |
| رنگ | rəng | renk |
| کتاب | kitab | kitap |
ب) بررسی ترکی آذربایجانی و ترکی استانبولی از نظر واج‌شناسی
اسم: پسوندهای جمع در هر دو زبان یکی است. بین پایانه‌های نحوی،حالات مفعولی و ملکی یکی هستند. برای حالت مکانی و صیغه‌ی آلت، زبان آذری از نسخه‌هایی استفاده می‌کند که حروف بی‌صدای واک‌دار، مانند –da، -də و dan،-dən دارند.
ترکی استانبولی هم از گونه‌های بی‌واک همان پسوندها، نظیر –ta، te و –tan، -ten استفاده می‌کند: کلمه‌ی آذری universitedə (در دانشگاه)، universitedən (از دانشگاه)؛ کلمه‌ی ترکی استانبولی mektete (در مدرسه)، mektepten (از مدرسه). در مورد حالت مفعولی، زبان آذری بعد از کلماتی که به حرف صدادار ختم می‌شوند،-nı، -ni، -nu، -nü را دارد، در حالی که زبان ترکی استانبولی ،-yı، -yi، -yu، -yü را دارد: کلمه‌ی آذری dairəni (دایره را)، کلمه‌ی ترکی استانبولی Daireyi. با وجود این، در کلمه‌ی su (آب)، زبان آذری هم از پسوند yu در حالت مفعولی استفاده می‌کند. پسوندهای ملکی شبیه هم هستند. ساختار اضافی-ملکی (izafet) شبیه هم است.
پسوندهای مشتق در هر دو زبان عین هم هستند، تنها تفاوت این است که زبان آذری عمدتاً حروف بی‌صدای واک‌دار را با برخی از پسوندها ترجیح میدهد و زبان ترکی استانبولی از هر دو گونه‌ی واک‌دار و بی‌واک استفاده می‌کند. در ایران نیز گویش‌های ترکی اردبیل و ترکی تبریز و ترکی زنجان با هم تفاوت‌های ظریفی دارد.
پسوندهای شخصی مورد استفاده با فعل «بودن» در زمان حال در برخی از اشخاص تفاوت اندکی با هم دارند. برای اول شخص مفرد، زبان آذری –(y)am، -(y)əm را دارد؛ زبان ترکی استانبولی –(y)ım، -(y)im، -(y)üm را دارد؛ برای دوم شخص، زبان آذری –san، -sən و زبان ترکی استانبولی -sın، -sin، -sun، -sün را دارد. برای اول شخص جمع، زبان آذری –(y)ıq، -(y)ik، -(y)uq، -(y)ük و زبان ترکی استانبولی –(y)ız، -(y)iz، -(y)uz،-(y)üz را دارد.
پسوندها برای سایر اشخاص عین هم هستند. اشکال گذشته و شرطی فعلی «بودن» نیز در هر دو زبان یکسان است: جمله‌ی tələbəyəm (دانش‌آموز هستم)، ترکی استانبولی talebeyim، جمله‌ی آذری tələbəyik (دانش‌آموز هستیم)، کلمه‌ی ترکی استانبولی talebeyiz؛ جمله‌ی آذری tələbə idi (دانش‌آموز بود)، ترکی استانبولی talebe idi.
ضمایر شخصی به استثنای «من» در زبان آذری mən و در زبان ترکی استانبولی ben، همگی عین هم هستند. صرف آن نیز متفاوت است. در زبان آذری mənim،məni، mənə، məndə، məndən، در ترکی استانبولی benim،beni ، bende، benden. ضمیر انعکاسی در زبان آذری öz (مال خودم) و در زبان ترکی استانبولی kendi است.
ضمایر اشاره عین هم هسن. در زبان ترکی استانبولی şu، اما در زبان آذری həmin استفاده می‌شود. برخی از ضمایر استفهامی با هم فرق دارند و برخی مشابه هم هستند. در این‌جا برخی از ضمایر متفاوت را ذکر می‌کنیم:
| ضمایر استفهامی | ||
| فارسی | ترکی استانبولی | آذری |
| کدام | Hangi | hansı |
| همه | Hepsi | hamısı |
| هیچ کس | Hiç kimsə | Heç kəs |
| هیچ‌چیز | hiçbir şey | Heç nə |
| کجا | Nerede | harada |
| چه زمانی | Ne zaman | haçan |
| چگونه | Nasıl | necə |
صفات: صفات تفضیلی و عالی، مصغرها، تشدیدکننده‌ها اساساً مشابه هستند: کلمه‌ی daha gözəl (زیباتر)، ən gözəl (زیباترین)، bomboş (کاملاً خالی). ارقام اساساً عین هم هستند.
ارقام زیر اندکی با هم تفاوت دارد. ارقام آذری dörd (چهار)، yeddi (هفت)، səggiz (هشت)، doqquz (نه)، iyirmi(بیست)،min (هزار)،milyard (میلیارد) برابرند با dört، yedi ، sekiz، dokuz، yirmi،bin ،milyar. ارقام صحیح هم به همین ترتیب به دست می‌آیند.
پس‌آیندها: اغلب پس‌آیندها در هر دو زبان یکسان هستند. برخی از پس‌آیندهای آذری مانند təkin (مانند)، tək (شبیه)، kimi (مثل)، sarı (به سمت)،-can (تا) در ترکی استفاده نمی‌شوند.
افعال: پسوندهای شخصی که در شکل‌گیری زمان گذشته‌ی نقل‌قولی، زمان حال، زمان آینده، زمان آینده‌ی نامعین، افعال لازم در برخی اشخاص تفاوت اندکی دارند. اول شخص مفرد معمولاً پسوندهای –am، -əm، دوم شخص مفرد –san،-sən، و اول شخص جمع -ıq، هن-uq، ük، برای ترکی استانبولی –(yım)، -(y)im، -(y)um، -(y)üm؛ -sın، -sin، -sun، -sün؛ -(y) ız، -(y)in، -(y)üz به ترتیب استفاده می‌شوند؛ جمله‌ی آذری gəlməliyəm (باید بیایم)، جمله‌ی ترکی استانبولی gelmeliyim؛ آذری gəlirsən (داری می‌آیی)، ترکی استانبولی gelirsin (می‌آیی).
برای ثبت آگهی رایگان به سایت شهر 24 مراجعه کنید.