زبانهای ترکی آذری و ترکی استانبولی هر دو دارای ریشه اوغوزی هستند.این دو زبان به همراه ترکمنی (زبان مردمی که در جمهوری ترکمنستان و شمالشرق ایران زندگی می کنند) گروه اغوز یا غربی را از خانواده زبانهای ترکی (لهجه های آذری و استابولی و ترکمنی و اوزبکی و قزاقی و قرقیزی و ...) تشکیل می دهند.
>تفاوتهای که بین این دو لهجه به وجود آمده را می توان در قرنهای 13 تا 19 میلادی دانست.در واقع تفاوتهای بسیار اندکی بین این دو لهجه وجود دارد تا جایی که مردم ترک این سه کشور شعرای نامی آذربایجانی را ازجمله نسیمی و قاضی و برهان الدین و فضولی و ... و داستانهای دده قورقود و کوراغلو را به طور مشترک از آن خود و جزو فرهنگشان می دانند.در بخشهایی از دو کشور این تفاوتها در قرن نوزدهم به دلیل توسعه زبانی و تاثیرپذیری از زبانهای خارجی بیشتر شد.
جهت آشنایی با انواع گویش زبان ترکی آذری به آگهی های تبلیغاتی در سایت های معتبر مراجعه نمایید.
1.اورتوگرافی و فونولوژی
از سال 1928 الفبای عربی مورد استفاده در هر دو کشور به لاتین تغییر یافت.اما این الفبا مجددا در 1939 درآذربایجان به سیریلیک تغییر یافت که تا سال 1991 مورد استفاده قرار می گرفت.در سال 1991 الفبای لاتین جدید در آذربایجان بر پایه الفبای مورد استفاده در ترکیه جایگزین سیریلیک شد.اما در آذربایجان 3 حرف بیشتر وجود دارد.q(ق) که معادل آن در ترکیه k و g هست و x(خ) که معادل آن در ترکیه k و h است و ə که گاهی معادل e در ترکیه است.(فتحه در ترکی استانبولی وجود ندارد)
تفاوت در تلفظ : تغییر -u- ترکیه ای به -o- آذربایجانی
فارسی ترکی استانبولی ترکی آذری
لب dudak(دوداک) dodaq/dodax(دداخ)
بیدار شو uyan (اویان) oyan(ایان)
تغییر -ü- ترکیه ای به -ö- آذربایجانی
بزرگ büyük(بویوک) böyük(بیوک)
زیبا güzel(گوزل) gözəl(گزل)
تغییر در حرف قبل از -v-
صیاد avçı(آوچی) ovçu(اوچو)
خرگوش tavşan(تاوشان) dovşan(دوشان)
تغییر -ü- ترکیه ای به -i- آذربایجانی
کوچک küçük(کوچوک) kiçik(کیچیک)
بسیاری از کلمات دخیل عربی و فارسی در ترکی استانبولی در هنگام تلفظ با تلفظ آنها در ترکی آذربایجانی تفاوت دارند.
قلب kalb(کالب) qəlb/gəlb(قلب)
معلم muallim(موآللیم) müəllim(موعللیم)
در ترکی آذری بنا به قاعده ای کلمه ای که با حرف ı شود وجود ندارد و این کلمات را به هنگام نوشتن با حرف i می نویسند.گرچه تلفظ آن فرقی نمی کند.
روشن ışık(اشیک) işıq/işıx(ایشق)
رعد و برق ıldırım(الدرم) ildırım(ایلدرم)
تلفظ کلمات در بسیاری از بخش های ترکیه بر خلاف بخشهای مرکزی شبیه به ترکی آذری است.
پشت arka(آرکا) arxa(آرخا)
بخوان oku(اکو) oxu(اخو)
زیاد çok(چوک) çox(چوخ)
پا ayak(آیاک) ayax/ayaq(آیاق)
بساری از کلماتی که در ترکیه به حروف p , ç , k , t ختم می شوند در آذربایجان به b , c ,g , d تبدیل می شوند
شیر süt(سوت) süd(سود)
کتاب kitap(کیتاپ) kitab(کیتاب)
رنگ renk(رنک) rəng(رنگ)
گرسنه aç(آچ) ac(آج)
2.مورفولوژی
حروف اضافه در هر دو زبان یکی هستند.به طور مثال برای "از" dən و dan گفته می شود.وبرای "در" də و da گفته میشود.اما در ترکیه در کلماتی که به حروف صدادار ختم نشوند حرف d به t تبدیل می شود.در ترکیه -mektepten- "از مکتب" و در آذربایجان -universitetdə- "در دانشگاه" گفته می شود.برای "را" از حروف اضافه nı, ni, nu, nü استفاده می شود.اما در ترکیه در کلماتی که به حروف صدادار ختم می شوند از حروف اضافه yı, yi, yu, yü استفاده می شود.به طور مثال در آذربایجان -dəryanı- "دریارا" و در ترکیه -deryayı- گفته می شود.در آذربایجان یک استثنا برای این قاعده وجود دارد و آن استفاده از حرف اضافه -yu- برای "آب" است.
در ترکی آذری برای فعل "هستم" از کلمات y)am, (y)əm) استفاده می شود و در ترکیه از کلمات
y)ım, (y)im , (y)üm) .برای دوم شخص هم در آذربایجان از sən و san ودر ترکیه از sın و sin و sun و sün استفاده می شود.برای اول شخص جمع در ترکیه از y)ız, (y)iz, (y)uz, (y)üz) و در آذربایجان از کلمات
y)ıq, (y)ik, (y)uq, (y)ük) استفاده می شود.بقیه اشخاص در هردو لهجه یکی هستند.
ضمایر شخصی در هر دو زبان یکی هستند با این تفاوت که ترکیه ایها -mən- را -ben- می گویند: mənim,məni,məndən,mənə,məndə و در ترکیه benim,beni,benden,bana,bende می گویند.سایر ضمایر هیچ تفاوتی ندارند.
ضمایر اشاره در هر دو لهجه یکی هستند و -şu- به معنی این در آذربایجان وجود ندارد.وبه جای آن از -həmin- استفاده می شود.بعضی از کلمات قیدی در دو لهجه متفاوتند:
کدامیک hangi(هانگی) hansı(هانسی)
همه hepsi(هپسی) hamısı(هامیسی)
هیچکس hiçkimse(هیچ کیمسه) heş kəs(هچ کس)
هیچکس hiçkimse(هیچ کیمسه) heç kim(هچ کیم)
هیچ چیز hiçbirşey(هیچ بیر شی) heç nə(هچ نه)
کجا nerde(نرده) harada(هارادا)
چه زمان ne zaman(نه زامان) haçan(هاچان)
چگونه nasıl(ناسیل) necə(نئجه)
درجات صفتها در هر دو لهجه یکسان هستند : -daha gözəl- زیباتر و -ən gözəl- زیباترین و -bomboş- خالی خالی.
شماره ها اندکی متفاوتند:
چهار dört(درت) dörd(دورد)
هفت yedi(یدی) yeddi(یددی)
هشت sekiz(سکیز) səggiz(سگگیز)
نه dokuz(دوکوز) doqquz(دوققوز)
بیست yirmi(ییرمی) iyirmi(اییرمی)
هزار bin(بین) min(مین)
میلیارد milyar(میلیار) milyard(میلیارد)
بعضی از حروف اضافه مورد استفاده در آذربایجان در ترکیه وجود ندارد:-təkin- "مثل" و -tək- "مثل" و -kimi- "مثل" (معادل -gibi- در ترکیه) و -cən- "تا" و -sarı- "به سوی".
بعضی از شناسه های شخصهای افعال اندکی در دو لهجه با یکدیگر تفاوت دارند.در آذربایجان برای اول شخص مفرد معمولا از شناسه های -əm- و -am- و برای دوم شخص مفرد از شناسه های -sən- و -san- و برای اول شخص جمع از شناسه های ıq, ik, uq, ük و در ترکیه برای اول شخص مفرد از شناسه های
y)ım ,(y)im, (y)um, (y)üm) و برای دوم شخص مفرد از شناسه های sın, sin, sun, sün وبرای اول شخص جمع از شناسه های y)ız, (y)iz, (y)üz) استفادخ می شود.به طور مثال در آذربایجان -gəlməliyəm- "باید بیایم" و در ترکیه -gelmeliyim- گفته می شود.
وندهایی که برای زمان استمراری استفاده می شوند هم کمی متفاوتند.در آذربایجان از وندهای های y)ır, (y)ir, (y)ur, (y)ür) و در ترکیه از وند i)yor) استفاده می شود به طور مثال در آذربایجان به "می آیم" -gəlirəm- و در ترکیه -geliyorum- گفته می شود.در آذربایجان زمان ماضی نقلی ای استفاده می شود که در ترکیه وجود ندارد.مثال : -gəlibsən- به معنای آمده ام.
در آذربایجان دو روش برای ایجاد زمان مضارع الزامی وجود دارد که ترکی استانبولی این دو نوع فرم را ندارد.مثلا برای " بیایم" هم -gələsiyam- و هم -gərək gələm- استفاده می شود.شکل منفی این زمان در هر دو لهجه ترکی با استفاده از وند های mı و mə (در ترکیه me) ایجاد می شود.
در آذربایجان فعل -let me come- به صورت -gəlim- و در ترکیه به صورت -geleyim- ترجمه می شود.فعلی که برای توانایی انجام کاری گفته می شود در هر دو لهجه شکل یکسانی دارد.-gələ bildim- و -gele bildim- (توانستم بیایم) اما شکل منفی این فعل در دو لهجه کمی متفاوت است.در آذربایجان منفی به صورت -gələ bilmədim- و در ترکیه -gelemedim- بیان می شود.(البته -gəkəmmədim- هم در آذربایجان رواج دارد)
وجه وصفی در هر دو لهجه یکسان ساخته می شود ولی چند نوع آنها بیشتر در آذربایجان مورد استفاده قرار می گیرد.ası, əsi ,malı, məli مانند: həllediləsi iş به معنی کاری که حل خواهد شد.و oxumalı kitab به معنای کتاب خواندنی.
3.کلمات :
اکثریت قریب به اتفاق کلمات در هر دو لهجه یکسان هستند.ولی کلماتی هم هستند که در لهجه دیگر یا وجود ندارند یا به معنی دیگری هستند.برای مثال کلمات زیر در آذربایجان به کار می روند ولی در ترکیه مورد استفاده قرار نمی گیرند.ویا معنی دیگری دارند.
danış (حرف بزن) و tap (پیدا کن) و bulaq(چشمه) و arvad(زن) و bayır (بیرون) و kənd (روستا) و qabaq(جلو) و yağış(باران) و subay(مجرد) و düş(بیفت) و qurtar(تمام کن) و işlət(به کار ببر) و lap(بسیار زیاد).
کلمات دخیل: در هردو لهجه کلمات دخیل زیادی از عربی و فارسی وجود دارد که اکثرا در یک معنی ولی با کمی تفاوت در تلفظ به کار برده می شوند.در آذربایجان کلمات زیادی از زبان روسی و در ترکیه از انگلیسی و ایتالیایی و یونانی وارد شده که بیشتر آنها مربوط به وسایل تازه اختراع شده و کلمات علمی و لوازمات زندگی مدرن هستند.مثلا -qəzet- در آذربایجان و -gazette- برای روزنامه به کار میروند.
4.ترکیب :
دستور ساخت جمله معمولا در خانواده لهجه های ترکی به صورت موضوع+شی+فعل است.که این روش در هر دو لهجه آذربایجانی و ترکی هم هست.اما به دلیل قرنها همسایگی با زبان فارسی این زبان همچنان که تاثیرات فراوانی از ترکی گرفته در عین حال تاثیرات فراوانی بر هر دو لهجه نیز گذاشته است.مهمترین تاثیر فارسی بر ترکی را می توان کلمه "که" -ki- دانست.اما به دلیل اینکه بیشتر ترکان آذربایجانی در محدوده کشوری زندگی می کنند که تنها زبان رسمی آن فارسی است این تاثیر بیشتر به چشم می خورد مثلا در آذربایجان جنوبی جمله "می دانم که به باکو می روی" را به صورت -bilirəm ki bakıya gedirsən- و در ترکیه به صورت -bakuya gittiğini biliyorum- بیان می شود.
تاثیر مهم دیگر فارسی بر ترکی آذربایجانی در فرمول ساخت جملات پرسشی است.یعنی معمولا در آذربایجان جنوبی در جملات پرسشی از کلمه mı استفاده نمی شود.به هنگام استفاده نکردن این کلمه در جمله سوالی جمله به صورت خبر نوشته می شود.در حالیکه در ترکیه هرگز در نوشتار جمله سوالی بدون کلمه پرسشی مطرح نمی شود.در گفتار هم همینوطر مگر در موارد استثنایی.
